آشنایی با سن گندم و نحوه از بین بردن آن

 نام علمی: Eurygaster integriceps

سن غلات از مهمترين آفات گندم و جو می باشد. اين آفت با تغذيه از گندم و جو در مراحل مختلف رويشی موجب كاهش عملكرد (خسارت كمی) و از بين بردن خاصيت نانوايی (خسارت كيفی) می گردد. خسارت مربوط به سن معمولی گندم تاریخچه بسیار طولانی دارد و در حال حاضر مساله گیاه پزشکی ایران محسوب می شود. این روند در سال های اخیر شدید بوده است.

 زیست شناسی و حشره شناسی سن گندم

طول حشره کامل ۸/۱۲-۸ و عرض آن ۸ -۵ ميليمتر است و علت اصلي دامنه نسبتا وسيع تغييرات در اندازه حشره کامل شيوه زندگی آفت است که بر اساس بررسی ها و مشاهدات در سراسر مناطق سن خيز کشور اين حشره ۲ شيوه زندگی دارد که اين خود منجر به تغييراتی در اندازه آفت شده است.  جمعيتی از اين حشره که در زيستگاههای طبيعی واقع در ارتفاعات زندگی می کنند و ضمن تغذيه از گياهان غيره زراعی به خصوص گندميان و بدون آنکه پروازهای قابل توجهی انجام دهند، به زاد و ولد می پردازند، افراد اين گروه کوچک و طول و عرض آنها به ترتيب ۵/۱۰-۸ و ۸/۶- ۵ ميليمتر است در حالی که گروه دوم از اين حشره که از گندم و جو تغذيه می کنند بخصوص آنهايی که به مزارع آبی حمله ور می شوند جثه ای بزرگتر دارند و طول و عرض آ نها به ترتيب ۸/۱۲-۸/۹ و ۶/۸ – ۲/۶ ميليمتر می باشد. رنگ حشره کامل بسيار متغير بوده و رنگ عمومي آنها قهوه ای و زرد خاکی است که اين نيز از روشن تا تيره تغيير می کند. به علاوه نمونه هايی به رنگ سياه، قرمز، مسی و زرد کهربايی نيز ديده می شود. سطح پشتی حشره کامل ممکن است عاری از هر گونه لکه مشخص و يا دارای لکه های تيره با ابعاد و شکلهاي مختلف به خصوص روي سپر ديده می شود. در روی سپر و در حد فاصل آن با پيش گرده ۲ لکه روشن کوچک به چشم می خورد. سر حشره مثلثی است و نوک آن به جلو امتداد دارد. نزديک خط فاصل بين سر و سينه دو چشم ساده و در دو گوشه جانبی سر دو چشم مرکب ديده می شود. شاخک ۵ بندی است که بند پنجم آن بلندترين بند مي باشد و پس از آن بند دوم بلند تر از بقيه است و بند سوم کوچکترين و بند اول و چهارم مساوی می باشد. پيش گرده شش ضلعی است و پا ها رنگ کلی بدن را دارند. و هر پنجه ۳ بند دارد. سپر بسيار بزرگ و رشد کرده است و به استثناي قسمت کوچکی از کوريوم، بال های رويی و دو حا شيه جانبی شکم، همه پشت حشره را می پوشاند. در حاشيه جانبي شکم که از زير سپر بيرون مي ماند ۵ لکه تيره رنگ ديده مي شود که مشخص کننده مو قعيت ۵ بند شکمی است. تنها اختلاف در شکل ظاهری حشرات کامل نر و ماده مربوط به قطعات بيرونی دستگاه تناسل آنهاست که در انتهای قسمت زيرين شکم واقع است.  اين قطعه در حشرات نر ساده است و هيچ گونه تقسيم بندي در آن ديده نمي شود در حالی که در حشرات ماده به ۶ قسمت بزرگ و دو (۲) قسمت کوچک تقسيم می شود.

تخم حشره کروی و قطر آن يک ميليمتر است. رنگ تخم تازه سبز روشن است و روی تخم سوراخ های تنفسی (MICROPYLE) واقع است. رنگ پوره های سن اول بلافاصله بعد از خروج از تخم سبز بسيار روشن است که پس از چند ساعت متمايل به سياه می شود.

 تخم سن گندم

از سن دوم به بعد رنگ اصلي پوره ها نمايان مي شود. وجه تمايز پوره ها به خصوص پوره هاي سنين ۴ و ۵ بسيار بارز است و بدين معني که بال از سن چهارم پورگي جوانه مي زند و در سن پنجم مشخص تر مي شود. مناطق انتشار سن گندم در حال حاضر از طرف باختر به مرز هاي ايران با عراق و ترکيه و از طرف خاور به مرز هاي کشور با افغانستان و پاکستان می رسد، به عبارت ديگر از مرز هاي غربي تا شرقي بجز کويرهاي مرکزی فلات ايران زير پوشش اين حشره قرار دارد.  در شمال کشور اين حشره به جز در نوار ساحلي درياي خزر در بقيه مناطق فعاليت خود را گسترش داده است و تا مرزهای ترکمنستان، آذربايجان و ارمنستان پيش رفته است در جنوب کشور نيز فقط نوار ساحلی دريای عمان و خليج فارس و قسمتي از جلگه خوزستان از حملات اين آفت مصون مانده است.

سن گندم زمستان را به صورت حشره کامل زیر علفهای هرز به ویژه گون Astragalus spp. و درمنه Artemisia spp. در دامنه کوه ها، زیر پوستک درختان شکاف زمین، دشت ها و حتی در مزارع گندم طی می کند. پس از افزایش تدریجی دما در اواخر زمستان یا اوایل بهار، مهاجرت سن مادر از مناطق زمستان گذران به مزارع گندم رخ می دهد. حداکثر تخم ریزی در هفته دوم و سوم اردیبهشت شروع می شود و تا دهه دوم خرداد ادامه می یابد. سن های کامل نسل جدید از دهه سوم خرداد در مزارع ظاهر می شود و مهاجرت آنها به سوی اماکن تابستانه از اواخر خرداد تا اوایل تیر ادامه دارد. سن های مادر پس از استقرار در مزرعه به مدت یک تا دو هفته تغذیه می کنند و سپس جفت گیری می نمایند. این سن ها در پشت برگهای میزبان در جاهای متراکم مزرعه و معمولاً در دو ردیف ۷ تایی تخمگذاری می کنند تخم ها در دمای ۳۰-۲۰ درجه پس از دو هفته تفریخ می شوند. پوره های سن اول پس از تفریخ نورگرایی منفی دارند و به همین علت اغلب به صورت ردیفی و شبیه دسته تخم در قسمت های پایین بوته گندم دیده می شوند. صفر فیزیولوژیک سن گندم ۱۸/۸۵ درجه سانتیگراد و دمای موثر روزانه پوره ها ۲۷۵/۲۶ روز درجه محاسبه شده است. در سن های زمستان گذران، پروتئین ضد یخ تولید می شود، که یکی از عوامل پایداری آفت در برابر شرایط سخت و سرمای زمستان است. توانایی های زیستی فرم مهاجر با فرم ساکن متفاوت است و سن های مهاجر توانایی بیشتری برای تحمل سرما دارند. صفر فیزیولوژیک سن گندم ۵۸/۱۸ درجه سانتیگراد و مجموع دمای موثر روزانه پوره ها ۲۶/۲۷۵ درجه- روز تعیین شده است. دوره های مختلف پورگی با مراحل رشد و نمو گندم هماهنگی دارد، به صورتی که تغذیه اکثر سن ها در هنگام برداشت کامل می شود و سن ها با ذخیره کافی به پناهگاه تابستانه مهاجرت می کنند. سن ها به منظور فرار از گرمای تابستانه به دامنه های کوه با بازه دمایی ۲۵-۱۵ درجه سانتیگراد پناه می برند.

سن های مهاجر توانایی بیشتری برای تحمل سرما دارند

 خسارت سن گندم در دوره رشد و نمو، ۳ مرحله دارد؛

۱- خسارت مربوط به سن‌های مادر؛ بعد از پرواز در ارتفاعات کوهستانی و ترک محل‌های زمستان گذرانی به طرف مزارع سبز غلات صورت می گیرد و تغذیه از شیره ساقه و برگ های جوان و سبز گندم صورت می گیرد. سن‌های مادر، خرطوم خود را به داخل نسوج سبز بوته‌ی گندم فرو نموده و از مواد غذایی مخصوصاً پروتئین گلوتن گندم تغذیه می نمایند، در این حالت، خوشه‌ها خشک و رنگ آن سفید می‌شود، خسارت در این مرحله کم و به جمعیت و تراکم حشره بستگی دارد اما چنانچه تعداد حشره در هر متر مربع مزرعه یک یا بیش از یک عدد باشد مبارزه شیمیایی ضرورت پیدا می‌کنند.

بعد از یک تا دو هفته تغذیه از برگ‌های جوان و ساقه گندم، سن‌ مادر جفت گیری می کند و هر حشره ماده حدود ۷۰ تا ۸۰ تخم در دسته‌های ۱۴ تایی (دو دسته ۷ تایی موازی هم) زیر برگ‌های سبز و جوان گندم می‌گذارد. تخم ها پس از مدتی باز می‌شوند و پوره ها (نوزادان سن) خارج می شوند.

در سنین ۴ و ۵ پورگی؛ حداکثر عمل تغذیه برای کامل شدن دوره پورگی و پیدایش حشرات بالغ جدید انجام می‌گیرد. پوره‌ها ۵ مرحله را می‌گذرانند تا به حشره کامل نسل جدید سن تبدیل شوند. پوره‌های سن اول خیلی کوچک و تیره رنگ هستند و در قسمت پایین بوته‌های گندم و پشت برگ ها در سایه زندگی می‌کنند. پوره های سن اول تا اواسط سن دوم بدون حرکت و تغذیه می‌مانند. پس از این مرحله تغذیه و رشد شروع می‌شود هر چه پوره ها بزرگ تر می‌شوند از گندم ها بیشتر تغذیه می‌کنند و خسارت زیادی می زنند.

خسارت مربوط به حشرات بالغ نسل جدید؛ در این مرحله، آفت سن، برای ادامه رشد و توانایی پرواز به ارتفاعات و آغاز استراحت تابستانی خود، احتیاج به تغذیه کافی از دانه‌های خوشه‌ گندم دارد. در این حال، خوشه گندم تقریباً سخت و محصول در حال برداشت است. این مرحله یکی از خطرناکترین مراحل آفت سن گندم می‌باشد و باعث چروکیدگی و لاغر شدن دانه های گندم می‌شود و مزه گندم نیز در این مرحله تغییر کرده و تلخ می شود؛ در این مرحله رنگ آفت سن گندم بین رنگ‌های آجری و سیاه است که از خوشه های گندم تغذیه می کنند.

خسارت در مرحله پورگی؛ در این مرحله، پوره ها باعث خراب شدن دانه ها می شوند و با وارد کردن ماده ای در دانه گندم، کیفیت نانوایی محصول را پایین می‌آورند. این ماده طعم و بوی نامطبوع و بدی دارد و برای سلامتی انسان مضر است. آفت سن گندم در این مرحله می‌تواند تا ۱۰۰ % به دانه های گندم حمله کند و آنها را نابود کند. از نشانه های دانه های سن زده گندم، یک نقطه تیره رنگ با هاله ی بی رنگ دور آن است که در متن زرد دانه گندم، کاملاً مشخص است. خوب است که بدانید که این خسارت با خسارت هیچ آفت و بیماری یکسان نمی باشد.

آفت سن گندم در این مرحله می‌تواند تا ۱۰۰ % به دانه های گندم حمله کند و آنها را نابود کند

 پيشگيری و کنترل

به منظور پيشگيري و کنترل سن گندم از کاربرد مداوم آفت کش ها در بلند مدت مي بايست خوداري کرد. در اغلب آفات مثل حشرات -کنه ها- نماتدها و بيماري ها و علف های هرز ثابت شده است که يک مدريت تلفيقی، شامل بکارگيری عمليات زراعی و کنترل بيولوژيکی می باشد. آفت کش ها فقط زمانی به کار گرفته می شوند که ساير روش های کنترل نتواند جمعيت آفت را به زير سطح زيان اقتصادی پايين بياورد. بهترين روش برای کنترل آفت روشی است که بتواند بر مبناي محاسبات اقتصادی قابل دوام و بی خطر برای محيط زيست باشد.

۱- کنترل زراعی :

اين روش ها شامل مجموعه اقداماتی است که می تواند از طغيان های جدی سن گندم بدون نياز به کاربرد آفت کش جلوگيری کند و غالبا نقش پيشگيری دارند، متنند: – برداشت زود هنگام – زود کاشتن ويا کاشت وارياته هاي مقاوم تر – وجين کردن کامل علفهاي هرز در تمام طول فصل – تناوب کشت با محصولاتي غير از غلات – به زراعي در کشت غلات که باعث می شود گياه بهترين رشد و نمو را داشته و در نتيجه زودتر برداشت شود.

۲- کنترل بيولوژيکی :

به دليل اثرات فوري و آشکار بسياري از آفت کش های در دسترس، استراتژی مبارزه بيولوژيک در مقايسه با مزايای روش های شيميايی کاملا مورد غفلت قرار گرفته است.

۳ – کنترل شيميايی :

به صورت کلي همه آفت کش ها اثر مرگ ومير لازم روي سن گندم را دارند ولي کاربرد آفت کشها هميشه با عث کاهش جمعيت سن گندم نمي شود. از سم هايی که برای کنترل اين آفت استفاده مي شود مي توان پيرتروئيدهاي مصنوعي ما نند دلتامترين ( دسيس- دلتا مترين و دلتارين ) به دليل سميت کم براي پستانداران به کار گرفته می شود و نيز از آفت کش های متداول ديگر می توان هيدروکربن های کلره، و ارگانو فسفات ها مرگ و مير بالا براي سن گندم دارند. بايد دقت شود که اگر کاربرد سموم در زمان مناسب از نظر شرايط آب و هوايی صورت نگيرد اثرات لازم را نخواهد داشت و سم پاشی بايد تکرار شود. به طور کلی حشرات کوچکتر خيلی راحتر توسط يک حشره کش کشته می شوند، بهترين زمان سم پاشي در سن هاي غلات به خصوص سن گندم وقتی است که پوره های جوان شروع به تفریح می کنند. بايد توجه کرد که سن های بالغ زمستان گذران در صورت داشتن تراکم بالا بايد قبل از جفتگيری کنترل شوند.